Współcześni artyści, tacy jak Daniel Rycharski, Małgorzata Mycek czy Mikołaj Sobczak, inspirują się ludowością, interpretują swoje dziedzictwo na nowo i sięgają po tradycyjne metody twórcze. Czy świat sztuki znów ogarnęła chłopomania?
Podobne tendencje i zainteresowania pojawiają się często równolegle w różnych artystycznych obszarach – filmie, sztuce i literaturze. Tak się stało także w przypadku szczególnej uwagi, jaką cieszą się od kilku lat ludowość i wiejskie życie. „Ludowa historia Polski” Adama Leszczyńskiego czy „Chłopki. Opowieść o naszych babkach” Joanny Kuciel-Frydryszak, wydane ponad 150 latach od zniesienia pańszczyzny, wpisują się w tę refleksję. Sztuki wizualne także dopadła chłopomania z jednej strony podlegająca krytycznej refleksji, z drugiej, będąca odbiciem pozytywistycznej fascynacji.
Zainteresowanie tematem pańszczyzny wiąże się ze świadomością nierówności panujących we współczesnym społeczeństwie
Zniesienie pańszczyzny w Polsce i zakończenie niemieckiej wojny chłopskiej (w 2025 roku przypada jego 500. rocznica) to wydarzenia, do których wracamy, zadając sobie pytanie o stan zglobalizowanego rolnictwa oraz nierozwiązanych kwestii z tamtego czasu. Jest to okazja również do współczesnych poszukiwań artystycznych.
Zainteresowanie tematem pańszczyzny być może wiąże się ze świadomością nierówności panujących we współczesnym społeczeństwie, wykluczenia oraz funkcjonowania na marginesie. To, co kiedyś wydawało się stabilną konstrukcją ustroju społecznego, okazało się systemem niemal niewolniczym. Emancypacja polegała na wyzwoleniu się z tej hierarchii. Dzisiaj funkcjonuje wiele grup społecznych, które walczą o swoje prawa. Równocześnie zainteresowanie wsią przekłada się na zainteresowanie naturą, porzucenie miejskiego życia na rzecz przyrody, chęć działania w innym rytmie.
Poddanie dyskusji praktyk, jak i samej figury i statusu społecznego chłopstwa, polega na oscylowaniu między nostalgią a wyzyskiem, na zadaniu sobie pytania o to, czy nasza idea wiejskiego życia jest rzeczywiście jedynie wyobrażona i czy zwrócenie uwagi na margines, w jakim plasujemy wiejskość, będąc w uprzywilejowanej pozycji, umożliwi jej reprezentację.
Otwarta niedawno wystawa „Planetary Peasants” kuratorek Joanny Warszy i Övül Ö. Durmusoglu w Kunstmuseum Moritzburg Halle (Saale) prezentuje realizacje 30 artystek i artystów, którzy badają warunki produkcji i potencjał emancypacyjny dzisiejszych praktyk rolniczych, jednocześnie zajmując się kwestiami społecznymi i wyzwaniami, które doprowadziły do wojny chłopskiej 500 lat temu.
Mozaika Mikołaja Sobczaka została pokazana na wystawie „Planetary Peasants” w Saale
Do udziału w wystawie w Halle został zaproszony m.in. Mikołaj Sobczak, który specjalnie na wystawę (z pomocą Pauliny Grabiec) stworzył mozaikę. W jej centrum znajdują się kukurydza, fasola i dynia – trzy święte rośliny. Artysta tak opowiada o swojej pracy: – Sposób uprawy tych świętych roślin, znanych jako „Trzy siostry”, łączy rolnictwo obu Ameryk ze sztuką Antoniego Czechowa, w której aspirujące do klasowego awansu bohaterki marzą o wyrwaniu się z ograniczeń swojego prowincjonalnego życia. Na mozaice owe siostry ubrane są w tradycyjne haftowane koszule ze wschodniej Polski i Ukrainy. Jednak zamiast tradycyjnych haftów ozdobione są one astrologicznymi symbolami, takimi jak sigile Księżyca i Wenus, ciał niebieskich związanych z rolnictwem i cyklami wzrostu. Cykliczność natury, ale i historii podkreśla oplatający mozaikę uroboros, wąż połykający własny ogon. Jego skóra okazuje się być glebą, z jednej strony popadającą w erozję wywoływaną chciwością kolonizatorów, a z drugiej, odradzającą się poprzez rolnicze praktyki rdzennych mieszkańców. Stroje „Trzech sióstr” łączą ziemskie tradycje z siłami kosmicznymi, spinając chłopską wiedzę z rytmami astrologicznymi. Towarzyszą im również emblematy MST (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra), brazylijskiego Ruchu Pracowników Rolnych Bez Ziemi, oraz tęczowa flaga, symbol wojen chłopskich. Mozaika zawiera także przedstawienie czterech żywiołów, eksploatację metali i ziem rzadkich, odniesienia do technofeudalizmu, nowego porządku dominacji korporacyjnych miliarderów, oraz celuloidowy kompost, w którym stapiają się światy organiczne i syntetyczne – kompost z tych wszystkich rewolucyjnych filmów, o których zapomnieliśmy, a które stawiały rolników i robotników jako głównych bohaterów. W centrum mozaiki znajduje się „ścięta głowa” Thomasa Müntzera otoczona tęczową aureolą. Idee Müntzera dotyczące redystrybucji ziemi i bogactwa powracają nieustannie, jak koncept „forest gardening”, który pozwala utrzymywać ziemię żyzną i odradzającą się.
Artystą, który w bezpośredni sposób odniósł się do wojen chłopskich, był Albrecht Dürer, który w 1525 roku w publikacji „Pouczenie o mierzeniu cyrklem i linią” zamieścił drzeworyt przedstawiający pomnik dla uczczenia zwycięstwa nad zbuntowanymi chłopami. Ma on kształt klasycznej kolumny zwężającej się ku górze. U jej podstawy znajdują się wizerunki zwierząt, a wyżej pojawiają się różne przedmioty domowego użytku i narzędzia chłopskiej pracy – koszyki, dzbanki, talerze oraz snopy siana. Na szczycie kolumny artysta umiejscowił postać siedzącego chłopa ugodzonego mieczem w plecy. Ta wieloznaczna praca, która ma uchwycić matematyczny porządek, zbiega się z różnymi przemyśleniami niemieckiego artysty, który podobnie jak w czasach helleńskich postanowił na pomnik wynieść ofiarę, a nie prawdziwego zwycięzcę. Poza, w jakiej ukazuje chłopa, wymownie oddaje głos uciemiężonemu i stanowi niejaki dla niego hołd.
Daniel Rycharski swoją sztuką opowiada o wykluczeniu osób pochodzących ze wsi i osób nieheteronormatywnych
Do tej pracy nawiązał w 2015 roku Daniel Rycharski, który być może jest najlepszym przykładem fascynacji i dyskusji o współczesnej tożsamości polskiej wsi. Artysta po studiach wrócił do swojej wsi Kurówko, gdzie pielęgnuje, ale też przywraca aktualne problemy społeczne i walczy ze stereotypami polskiej wsi. W jego „Pomniku chłopa” na trzymetrowej przyczepie zainstalował wysięgnik, dzięki któremu można wjechać na górę. Na szczycie, na skrzyni na mleko, usadził rolnika, podobnie jak w przypadku Dürera przyjmującego pozę Chrystusa Frasobliwego, znanego z wielu biblijnych przedstawień. Proces projektowania pomnika odbywał się we wsiach Kurówko i Gorzewo, z którymi artysta jest szczególnie związany. Zaprosił do niego też inne osoby, które były m.in. zaangażowane w protesty rolników w 2015 roku. Od momentu odsłonięcia pomnika zaczęła się jego podróż, przechwytywana w różnych miejscowościach, gdzie za każdym razem inicjował on kolejne interakcje. Pomnik był przekształcany. Dodawano do niego transparenty z konkretnymi postulatami. „Objazdowy” charakter pomnika zaprzeczał też samej idei pomnika jako czegoś trwałego i nienaruszalnego, stał się materialnym przyczynkiem do dyskusji na temat stanu polskiej wsi. Rycharski jest też znany jako twórca wiejskiego street artu. Praca, którą wykonał na domu swoich dziadków, odnosząca się do mitycznych zwierząt zamieszkujących okoliczne lasy, zyskała na popularności i wkrótce wiele podobnych prac pojawiło się w okolicznych wsiach. W 2019 roku artysta miał pierwszą monograficzną wystawę w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie zatytułowaną „Strachy”. Tytuł odnosi się do jednej z prac, w której pojawiają się krzyże (nie tylko łacińskie), na których rozpięte są na drucie kolczastym ubrania należące do osób homoseksualnych ze wsi, które doświadczyły dyskryminacji. Rycharski, jako gej i katolik, przez lata w swoich pracach zmagał się z tymi dwoma teoretycznie przeciwstawnymi statusami, próbując znaleźć dla siebie miejsce w wartościach, dzięki którym mógłby swobodnie funkcjonować. W 2021 roku powstał film wyreżyserowany przez Łukasza Rondudę i Łukasza Gutta, „Wszystkie moje strachy” nawiązujący do tytułu wystawy z MSN, opowiadający historię wiejskiego aktywisty Daniela, który zakochuje się w koledze z sąsiedztwa. Film zdobył wiele nagród podczas Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.
Małgorzata Mycek tworzy prace nawiązujące do podkarpackiej tradycji
Małgorzata Mycek z kolei, pochodzący z Radoszyc, podkarpackiej wsi, zajmuje się, m.in. wiejskim upcyklingiem, bo jak sam mówi, na wsi nic się nie może zmarnować, ani stare banery, ani opony, ani firanki. Mycek w swoich pracach odnosi się do miejsca swojego pochodzenia nostalgicznie, ale też w wielu wypowiedziach podkreśla to, w jaki sposób interesując się sztuką, czuła się osobą wykluczoną przez to właśnie, że wieś jest miejscem o ograniczonym dostępie do kultury. A wykluczenie definiuje jako przemoc. W 2021 roku stworzyła cykl prac w charakterze malarstwa naiwnego, z wykorzystaniem mocnych podstawowych barw, które powstały na starych banerach – „Córka rolnika”. Na jednej z prac postać młodej dziewczyny w kusej sukience klęczy przed konfesjonałem, odwracając do nas wzrok z pytaniem „Jakie grzechy mogłam ostatnio popełnić?”. Na innych gimnastykuje się nad odkurzaczem na tle meblościanki, na kolejnym szykuje się do zabicia kury. Wszystko zanurzone w prostych kompozycjach, będących uosobieniem współczesnego malarstwa rodzajowego.
Przetwarzanie znajomych wizerunków umożliwia krytyczną refleksję nad lokalnym dziedzictwem
Dzisiejsze odniesienia do chłopomanii to nie tylko przejaw fascynacji tematem wielu osób artystycznych i skierowania uwagi na ich pochodzenie, lecz także odkrycia tożsamości niezidentyfikowanych miejsc, symboliki oraz tradycji zarówno wizualnej, jak i materialnej. Dzięki przetwarzaniu znajomych wizerunków możliwe jest krytyczne rozpatrywanie lokalnego dziedzictwa oraz statusu osób przywiązanych do ziemi, cykli natury i pór roku, do religii, która wyznacza ich wartości nie tylko, jakby się wydawało, w sferze politycznej.
Zaloguj się, aby zostawić komentarz.